زمانی که امام صادق (ع) به دنیا آمد از واقعهی جانسوز کربلا تنها حدود بیست سال میگذشت و داغ بنیهاشم بسیار تازه بود. او کودکی و آغاز نوجوانی خود را در دامان پدربزرگش، امام سجّاد (ع) گذراند و به چشم خود، اندوه جانکاهی را که بر تمام وجود پدربزرگ سایه افکنده بود، میدید. از امام صادق (ع) در وصف گریههای پدربزرگش چنین روایت شده است:
. الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ النَّجْرَانِیِّ رَفَعَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: الْبَکَّاءُونَ خَمْسَةٌ آدَمُ وَ یَعْقُوبُ وَ یُوسُفُ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ ص وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع. وَ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَبَکَى عَلَى الْحُسَیْنِ ع عِشْرِینَ سَنَةً أَوْ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَا وُضِعَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَعَامٌ إِلَّا بَکَى حَتَّى قَالَ لَهُ مَوْلًى لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ قَالَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی لَمْ أَذْکُرْ مَصْرَعَ بَنِی فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِی لِذَلِکَ عَبْرَة. (به دو سند متفاوت از عباس بن معروف در الأمالی، ص140 و الخصال، ج1، ص272)
بسیارگریهکنندگان پنج نفرند: آدم (ع) و یعقوب (ع) و یوسف (ع) و فاطمه (س) دختر محمد -صلّی الله علیه و آله- و علی بن الحسین (ع). و امّا علی بن الحسین 20 سال یا 40 سال بر حسین (ع) گریست و هیچ گاه غذایی در پیش او نهاده نشد مگر آن که گریست؛ تا جایی که یکی از موالی او گفت: فدایت شوم ای پسر رسول خدا (ص) بر تو میترسم که هلاک شوی. [اشاره به آیه 85 سوره یوسف] امام پاسخ داد: از پریشانی و اندوه خود تنها به خدا شکوه میکنم و از جانب خدا چیزی میدانم که شما نمیدانید. [آیه 86 سوره یوسف] هیچ گاه به خاک افتادن فرزندان فاطمه را به یاد نمیآورم؛ مگر این که اشک گلویم را میفشارد.»
عیّاشی نیز بخشی از آن را با این سند روایت کرده است: عن محمد بن سهل البحرانی عن بعض أصحابنا عن أبی عبد الله ع قال.» (تفسیر العیاشی، ج2، ص8)
ابن قولویه همین روایت را با سند زیر آورده است:
حَدَّثَنِی أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ جَمَاعَةِ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: بَکَى عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَى أَبِیهِ حُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ص عِشْرِینَ سَنَةً أَوْ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَا وُضِعَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَعَامٌ إِلَّا بَکَى عَلَى الْحُسَیْنِ حَتَّى قَالَ لَهُ مَوْلًى لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ قَالَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی لَمْ أَذْکُرْ مَصْرَعَ بَنِی فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِی الْعَبْرَةُ لِذَلِکَ. (کامل ایارات، ص107)
چنان که میبینیم متن روایت ابن قولویه مانند متن روایت صدوق است و در هر دو سند نام راوی نخست مبهم مانده است.
راوی بین 20 سال و 40 سال در تردید بوده و با توجّه به این که واقعه کربلا در سال 61 رخ داده و امام سجّاد علیه السلام در حدود سال 95 یا پیش از آن از دنیا رفتهاند؛ مدّت عزاداری امام سجّاد (ع) بر پدرش حدود 30 سال بوده است.
کاربرد آیات سورهی یوسف در این گفتگو به منظور برقراری پیوند میان دو داستان و ایجاد تناظر میان حضرت یعقوب (ع) و امام سجّاد (ع) است. این ارتباط در روایت زیر آشکارتر است:
حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ اَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: أَشْرَفَ مَوْلًى لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع وَ هُوَ فِی سَقِیفَةٍ لَهُ سَاجِدٌ یَبْکِی فَقَالَ لَهُ یَا مَوْلَایَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ أَ مَا آنَ لِحُزْنِکَ أَنْ یَنْقَضِیَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ وَیْلَکَ أَوْ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ اللَّهِ لَقَدْ شَکَا یَعْقُوبُ إِلَى رَبِّهِ فِی أَقَلَّ مِمَّا رَأَیْتَ حَتَّى قَالَ یا أَسَفى عَلى یُوسُفَ إنَّهُ فَقَدَ ابْناً وَاحِداً وَ أَنَا رَأَیْتُ أَبِی وَ جَمَاعَةَ أَهْلِ بَیْتِی یُذْبَحُونَ حَوْلِی قَالَ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَمِیلُ إِلَى وُلْدِ عَقِیلٍ فَقِیلَ لَهُ مَا بَالُکَ تَمِیلُ إِلَى بَنِی عَمِّکَ هَؤُلَاءِ دُونَ آلِ جَعْفَرٍ فَقَالَ إِنِّی أَذْکُرُ یَوْمَهُمْ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع فَأَرِقُّ لَهُمْ. (کامل ایارات، ص107)
به نظر میرسد که هر دو روایت به گفتگوی واحدی اشاره دارند که هر یک جزئیاتی از آن را انتقال دادهاند. در این سند نیز نام راوی نخست مبهم است و در عین حال سند به امام صادق (ع) منتهی نمیشود.
از میان اهل سنّت نیز، ابن ابیالدنیا این گفتگو را از طریق حسین بن عبدالرحمن از ابیحمزة محمد بن یعقوب بن سوّار از امام جعفر بن محمّد صادق (ع) برای ما حفظ کرده است:
سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ کَثْرَةِ بُکَائِهِ، فَقَالَ: لَا تَلُومُونِی ؛ فَإِنَّ یَعْقُوبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَدَ سَبْطًا مِنَ وَلَدِهِ، فَبَکَى حَتَّى ابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ وَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّهُ مَاتَ، وَنَظَرْتُ أَنَا إِلَى أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی ذُبِحُوا فِی غَدَاةٍ وَاحِدَةٍ، فَتَرَوْنَ حُزْنَهُمْ یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِی أَبَدًا؟ (المجالسة و الجواهر للدینوری، ج3، ص76- تاریخ دمشق، ج41، ص386- تهذیب الکمال، ج 20، ص399- کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2، ص102)
از علی بن الحسین [امام سجّاد علیه السّلام] دربارهی بسیار گریستنش پرسیدند. فرمود: مرا سرزنش نکنید؛ زیرا یعقوب علیه السّلام تنها یکی از فرزندانش را از دست داد و آن قدر گریست که چشمانش سپید شد؛ در حالی که به مرگ او نیز یقین نداشت؛ امّا من چهارده مرد از خاندانم را [به چشم خود دیدم] که در یک روز ذبح شدند؛ پس آیا گمان میکنید که هیچ گاه غمشان از دلم برود؟!
ابونعیم همین روایت را از عبدالله بن محمّد بن عبید از حسین بن عبدالرحمن از ابوحمزه ثمالی از امام صادق (ع) روایت کرده است. (حلیة الاولیاء، ج3، ص138) عبدالله بن محمد بن عبید همان ابوبکر بن ابی الدنیا است و ابوحمزه ثمالی» ظاهراً تحریفشدهی ابوحمزة محمد بن یعقوب بن سوّار» است.
ابن نما این روایت را با کمی تغییر آورده است:
قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُ سُئِلَ ع عَنْ کَثْرَةِ بُکَائِهِ فَقَالَ إِنَّ یَعْقُوبَ فَقَدَ سِبْطاً مِنْ أَوْلَادِهِ فَبَکَى عَلَیْهِ حَتَّى ابْیَضَّتْ عَیْناهُ وَ ابْنُهُ حَیٌّ فِی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّهُ مَاتَ وَ قَدْ نَظَرْتُ إِلَى أَبِی وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی قُتِلُوا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَتَرَوْنَ حُزْنَهُمْ یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِی. (مثیر الأحزان، ص115)
چنان که گفتیم که ابوحمزة ثمالی تحریفشدهی ابوحمزة محمد بن یعقوب بن سوّار است. در نقل ابن نما تغییرات مهمّ دیگری نیز رخ داده است:
- غداة ← ساعة
- اضافه شدن ابنه حیّ فی الدّنیا» (توضیح عبارتِ و لم یعلم انه مات»)
- أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی ← أبی و سبعة عشر من اهل بیتی (تطبیق بر آمار مشهور)
این تغییرات هر چند عمدی و اجتهادی به نظر میرسد آن را به روایت زیر نزدیک ساخته است:
حَدَّثَنَا الْمُظَفَّرُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ الْعَلَوِیِ السَّمَرْقَنْدِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیُّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یُصَلِّی فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ رَکْعَةٍ. وَ لَقَدْ کَانَ بَکَى عَلَى أَبِیهِ الْحُسَیْنِ ع عِشْرِینَ سَنَةً وَ مَا وُضِعَ بَیْنَ یَدَیْهِ طَعَامٌ إِلَّا بَکَى حَتَّى قَالَ لَهُ مَوْلًى لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ مَا آنَ لِحُزْنِکَ أَنْ یَنْقَضِیَ فَقَالَ لَهُ وَیْحَکَ إِنَّ یَعْقُوبَ النَّبِیَّ ع کَانَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ ابْناً فَغَیَّبَ اللَّهُ عَنْهُ وَاحِداً مِنْهُمْ فَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنْ کَثْرَةِ بُکَائِهِ عَلَیْهِ وَ شَابَ رَأْسُهُ مِنَ الْحُزْنِ وَ احْدَوْدَبَ ظَهْرُهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَانَ ابْنُهُ حَیّاً فِی الدُّنْیَا وَ أَنَا نَظَرْتُ إِلَى أَبِی وَ أَخِی وَ عَمِّی وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی مَقْتُولِینَ حَوْلِی فَکَیْفَ یَنْقَضِی حُزْنِی. (الخصال، ج2، ص517)
در این نقل طولانی -که تنها بخشی از آن آورده شد- بر خلاف روایات پیشین تردید میان عدد 20 سال و 40 سال دیده نمیشود و راوی تنها عدد 20 را ذکر کرده است.
سند این روایت -بر خلاف روایات پیشین- بدون واسطهی امام صادق (ع) به امام باقر (ع) رسیده است. در جای خود نشان دادهایم که در این سند خلط رخ داده و متن روایت ناشی از ترکیب چندین حدیث است. در واقع هر یک از فقرات این روایت طولانی، حدیث مستقلّی است که به طریق جداگانه نقل شده ولی در یکی از طبقات سند با هم خلط و ترکیب شده و با سند واحد از امام باقر (ع) روایت شده است. در این باره در مقالهی دیگر توضیح دادهایم.
حلوانی با کمی تفاوت مینویسد:
وَ کَانَ إِذَا صَلَّى یَبْرُزُ إِلَى مَکَانٍ خَشِنٍ، فَیَتَحَفَّى وَ یَتَحَسَّرُ وَ یُصَلِّی فِیهِ وَ کَانَ کَثِیرَ الْبُکَاءِ، قَالَ: فَخَرَجَ یَوْماً فِی حَرٍّ شَدِیدٍ إِلَى الْجَبَّانِ لِیُصَلِّیَ فِیهِ فَتَبِعَهُ مَوْلًى لَهُ، فَوَجَدَهُ سَاجِداً عَلَى الْحِجَارَةِ وَ هِیَ خَشِنَةٌ حَارَّةٌ- وَ هُوَ یَبْکِی، فَجَلَسَ مَوْلَاهُ حَتَّى فَرَغَ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ کَأَنَّهُ غَمَسَ رَأْسَهُ وَ وَجْهَهُ فِی الْمَاءِ مِنْ کَثْرَةِ الدُّمُوعِ فَقَالَ لَهُ مَوْلَاهُ: یَا سَیِّدِی أَ مَا آنَ لِحُزْنِکَ أَنْ یَنْقَضِیَ؟ فَقَالَ [لَهُ] عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْحَکَ إِنَّ یَعْقُوبَ بْنَ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ کَانَ نَبِیَّ ابْنَ نَبِیٍّ ابْنِ نَبِیٍّ، وَ کَانَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ ابْناً، فَغَیَّبَ اللَّهُ عَنْهُ وَاحِداً مِنْهُمْ، فَذَهَبَ بَصَرُهُ مِنْ کَثْرَةِ بُکَائِهِ عَلَیْهِ وَ احْدَوْدَبَ ظَهْرُهُ مِنَ الْحُزْنِ، وَ شَابَ رَأْسُهُ مِنَ الْحُزْنِ، وَ کَانَ ابْنُهُ حَیّاً. وَ أَنَا نَظَرْتُ إِلَى أَبِی وَ أَخِی وَ عَمِّی وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِمْ مُقَتَّلِینَ صَرْعَى فَکَیْفَ یَنْقَضِی حُزْنِی؟! (نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص94)
روایت دیلمی به روایت حلوانی بسیار نزدیک و در عین حال اندکی متفاوت؛ مثلاً در پایانش آمده است:
. وَ کَانَ ابْنُهُ حَیّاً یَرْجُو لِقَاءَهُ وَ أَنَا رَأَیْتُ أَبِی وَ أَخِی وَ أَعْمَامِی وَ بَنِی عَمِّی ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مُقَتَّلِینَ صَرْعَى تَسْفِی عَلَیْهِمُ الرِّیحُ فَکَیْفَ یَنْقَضِی حُزْنِی وَ تَرْقَأُ عَبْرَتِی. (أعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص300)
امّا سیّد بن طاوس جزئیّات دیگری به این داستان افزوده که منبع آن برای ما معلوم نیست:
وَ حَدَّثَ مَوْلًى لَهُ أَنَّهُ بَرَزَ یَوْماً إِلَى الصَّحْرَاءِ قَالَ فَتَبِعْتُهُ فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَجَدَ عَلَى حِجَارَةٍ خَشِنَةٍ فَوَقَفْتُ وَ أَنَا أَسْمَعُ شَهِیقَهُ وَ بُکَاءَهُ وَ أَحْصَیْتُ عَلَیْهِ أَلْفَ مَرَّةٍ یَقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِیمَاناً وَ تَصْدِیقاً وَ صِدْقاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِهِ وَ إِنَّ لِحْیَتَهُ وَ وَجْهَهُ قَدْ غُمِرَا بِالْمَاءِ مِنْ دُمُوعِ عَیْنَیْهِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَ مَا آنَ لِحُزْنِکَ أَنْ یَنْقَضِیَ وَ لِبُکَائِکَ أَنْ یَقِلَّ فَقَالَ لِی وَیْحَکَ إِنَّ یَعْقُوبَ بْنَ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ کَانَ نَبِیّاً ابْنَ نَبِیٍّ لَهُ اثْنَا عَشَرَ ابْناً فَغَیَّبَ اللَّهُ وَاحِداً مِنْهُمْ فَشَابَ رَأْسُهُ مِنَ الْحُزْنِ وَ احْدَوْدَبَ ظَهْرُهُ مِنَ الْغَمِّ وَ ذَهَبَ بَصَرُهُ مِنَ الْبُکَاءِ وَ ابْنُهُ حَیٌّ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَنَا رَأَیْتُ أَبِی وَ أَخِی وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی صَرْعَى مَقْتُولِینَ فَکَیْفَ یَنْقَضِی حُزْنِی وَ یَقِلُّ بُکَائِی. (اللهوف، ص209 - مسکن الفؤاد للشهید الثانی، ص101)
بنا بر آن چه گذشت، هر گاه برای امام غذا میآوردند، خاطرات تلخ گذشته برایش زنده میشد و به یاد پدر و یاران قدیمِ خود میگریست. ابن شهرآشوب در توصیف این حالات مینویسد:
وَ قِیلَ إِنَّهُ بَکَى حَتَّى خِیفَ عَلَى عَیْنَیْهِ. وَ کَانَ إِذَا أَخَذَ إِنَاءً یَشْرَبُ مَاءً بَکَى حَتَّى یَمْلَأَهَا دَمْعاً فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ لَا أَبْکِی وَ قَدْ مُنِعَ أَبِی مِنَ الْمَاءِ الَّذِی کَانَ مُطْلَقاً لِلسِّبَاعِ وَ الْوُحُوشِ. وَ قِیلَ لَهُ إِنَّکَ لَتَبْکِی دَهْرَکَ فَلَوْ قَتَلْتَ نَفْسَکَ لَمَا زِدْتَ عَلَى هَذَا فَقَالَ نَفْسِی قَتَلْتُهَا وَ عَلَیْهَا أَبْکِی. (مناقب آل أبی طالب، ج4، ص166)
ابن نما نیز مینویسد:
فَقَدْ رُوِّیتُ عَنْ وَالِدِی رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ ع کَانَ مَعَ حِلْمِهِ الَّذِی لَا تُوصَفُ بِهِ الرَّوَاسِی وَ صَبْرِهِ الَّذِی لَا یَبْلُغُهُ الْخِلُّ الْمُوَاسِی شَدِید الْجَزَعِ وَ الشَّکْوَى لِهَذِهِ الْمُصِیبَةِ وَ الْبَلْوَى بَکَى أَرْبَعِینَ سَنَةً بِدَمْعٍ مَسْفُوحٍ وَ قَلْبٍ مَقْرُوحٍ یَقْطَعُ نَهَارَهُ بِصِیَامِهِ وَ لَیْلَهُ بِقِیَامِهِ فَإِذَا أُحْضِرَ الطَّعَامُ لِإِفْطَارِهِ ذَکَرَ قَتْلَاهُ وَ قَالَ وَا کَرْبَاهْ وَ یُکَرِّرُ ذَلِکَ وَ یَقُولُ قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ جَائِعاً قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ عَطْشَاناً حَتَّى یَبُلَّ بِالدَّمْعِ ثِیَابُهُ. (مثیر الأحزان، ص115)
ابن طاووس همین مضامین را به امام صادق (ع) نسبت داده است:
فَرُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ ع بَکَى عَلَى أَبِیهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً صَائِماً نَهَارَهُ وَ قَائِماً لَیْلَهُ فَإِذَا حَضَرَ الْإِفْطَارُ جَاءَ غُلَامُهُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَیَضَعُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ کُلْ یَا مَوْلَایَ فَیَقُولُ قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ع جَائِعاً قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ع عَطْشَاناً فَلَا یَزَالُ یُکَرِّرُ ذَلِکَ وَ یَبْکِی حَتَّى یَبْتَلَّ طَعَامُهُ مِنْ دُمُوعِهِ ثُمَّ یُمْزَجُ شَرَابُهُ بِدُمُوعِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّى لَحِقَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (اللهوف، ص209)
همو مینویسد:
. ثُمَّ وَضَعَ رَأْسَ الْحُسَیْنِ ع بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَجْلَسَ النِّسَاءَ خَلفَهُ لِئَلَّا یَنْظُرنَ إِلَیْهِ فَرَآهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع فَلَمْ یَأْکُلِ الرُّءُوسَ بَعْدَ ذَلِکَ أَبَداً. (اللهوف، ص178 و با قدری اختلاف لفظی در مثیر الأحزان، ص99)
هر چند سند گزارش ابن شهرآشوب و ابن نما و ابن طاووس چندان روشن نیست؛ امّا طبیعی و نزدیک به واقع به نظر میرسد. جان امام سجّاد (ع) از یادآوری مصائب گذشته میسوخت و نداشتن یارِ غمخوار بر شعلهی این آتش میافزود. او خود را غریب میدید زیرا از دست دادن عزیزان، غربت و تنهایی است.» این جملهای است که از خودِ او وایت شده است:
حدثنا أبو الحسین محمد بن محمد بن عبد اللّه قال ثنا أبو بکر بن الانبارى قال ثنا احمد بن الصلت قال ثنا قاسم بن ابراهیم العلوى قال حدثنى أبى عن جعفر بن محمد عن أبیه، قال قال على بن الحسین: فقد الأحبة غربة. (حلیة الاولیاء، ج3، ص134)
هنگامی که امام سجّاد (ع) از غربتِ از دست دادن عزیزان، میگوید، قبل از هر چیز مصیبتِ عاشورا در پیش چشم مجسّم میشود؛ روزی که در آن عزیزترین عزیزانش، پدرش امام حسین (ع)، عمویش عبّاس، برادرانش علی و عبدالله شیرخوار و بهترین عموها و عموزادگان و خویشان و یارانش را از دست داد. البتّه در نهج البلاغة و غررالحکم این جمله از حکمتهای امیرالمؤمنین شمرده شده است که شاید علّت آن یکی بودن نام علی بن الحسین (ع) و جدّش علی بن ابی طالب (ع) باشد. البتّه این فرض نیز متصوّر است که امام سجّاد آن را از امیرالمؤمنین روایت کرده باشد.
امام سجّاد (ع) در زندگانی خود کمتر میخندیدند؛ چنان که از سعید بن مسیّب روایت کردهاند:
ما رأیت قط أفضل من علی بن الحسین. و ما رأیته قط إلا مقتُّ نفسی، ما رأیته ضاحکا یوما قط. (تاریخ الیعقوبى،ج2، ص303)
هرگز کسی برتر از علی بن الحسین ندیدهام و هیچ گاه او را ندیدم مگر آن که بر خود خشم گرفتم [یعنی در برابر او احساس حقارت و عقبماندگی کردم] و هیچ گاه او را خندان ندیدم.
روایت زیر نیز به عمر بن علی بن الحسین منسوب است:
أَخْبَرَنَا أَبُو الْمُفَضَّلِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ [بن الحسین عن حسین بن زید عن عمّه عمر بن علی] عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ کَانَ یَقُولُ ص ادْعُوا لِیَ ابْنِیَ الْبَاقِرَ وَ قُلْتُ لِابْنِیَ الْبَاقِرِ یَعْنِی مُحَمَّداً فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَةِ وَ لِمَ سَمَّیْتَهُ الْبَاقِرَ قَالَ فَتَبَسَّمَ وَ مَا رَأَیْتُهُ تَبَسَّمَ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ سَجَدَ لِلَّهِ تَعَالَى طَوِیلًا فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ سَیِّدِی عَلَى مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یُعِیدُ ذَلِکَ مِرَاراً ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِی وُلْدِهِ إِلَى أَنْ یَقُومَ قَائِمُنَا ع فَیَمْلَأَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ إِنَّهُ الْإِمَامُ أَبُو الْأَئِمَّةِ مَعْدِنُ الْحِلْمِ وَ مَوْضِعُ الْعِلْمِ یَبْقُرُهُ بَقْراً وَ اللَّهِ لَهُوَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ ص قُلْتُ فَکَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ قَالَ سَبْعَةٌ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ اَّمَانِ. (کفایة الأثر، ص237)
این که پسر امام -با وجود مدت زیادی که در کنار پدر گذرانده و در شرایط و حالات مختلف با او بوده است- از لبخند پدر تعجّب کرده و بگوید پیش از آن هرگز پدرش را متبّسم ندیده است، نشانهی اندوهی عمیق و ماندگار است. البتّه پیرامون سند این حدیث- مانند بسیاری از اسناد کفایة الاثر- تردیدهای جدّی وجود دارد. با این حال -حتّی با فرض نامعتبر بودن روایت- نمیتوان اهمّیّت آن را در شناخت تلقّی مشهور از روحیّات امام نادیده گرفت.
گزارش دیگری که به ما کمک میکند، تصویر بهتری از وضعیّت روحی امام داشته باشیم، روایت شیخ صدوق است:
قال أخْبَرَنِی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ بِالْمَدِینَةِ رَجُلٌ بَطَّالٌ یُضْحِکُ أَهْلَ الْمَدِینَةِ مِنْ کَلَامِهِ فَقَالَ یَوْماً لَهُمْ قَدْ أَعْیَانِی هَذَا الرَّجُلُ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع فَمَا یُضْحِکُهُ مِنِّی شَیْءٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَحْتَالَ فِی أَنْ أضْحِکَهُ قَالَ فَمَرَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع ذَاتَ یَوْمٍ وَ مَعَهُ مَوْلَیَانِ لَهُ فَجَاءَ ذَلِکَ الرَّجُلُ الْبَطَّالُ حَتَّى انْتَزَعَ رِدَاءَهُ مِنْ ظَهْرِهِ وَ اتَّبَعَهُ الْمَوْلَیَانِ فَاسْتَرْجَعَا الرِّدَاءَ مِنْهُ وَ أَلْقَیَاهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ مُخْبِتٌ [محتب] لَا یَرْفَعُ طَرْفَهُ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ لِمَوْلَیَیْهِ مَا هَذَا فَقَالا لَهُ رَجُلٌ بَطَّالٌ یُضْحِکُ أَهْلَ الْمَدِینَةِ وَ یَسْتَطْعِمُ مِنْهُمْ بِذَلِکَ قَالَ فَقُولَا لَهُ یَا وَیْحَکَ إِنَّ لِلَّهِ یَوْماً یَخْسَرُ فِیهِ الْبَطَّالُونَ. (الأمالی للمفید، ص219 و با قدری تفاوت در سند و متن در أمالی الصدوق، ص220)
این مرد طنّاز که همهی مردم را میخنداند بارها با امام سجّاد (ع) روبرو شده بود و نتوانسته بود او را بخنداند. البتّه شکّی نیست که غلبهی خوف خدا و یاد مرگ از اسباب حزن امام بوده (شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج3، صص256 و272) و او را از خندهی بیهوده دور میداشته؛ چنان که از خودِ او روایت شده است: من ضحک ضحکة، مجّ مجّة من العلم.» (حلیة الاولیاء، ج3، ص134) امّا علّت دیگرش خاطرات تلخ گذشته بوده که شاید او را تا حدّی با دیگر اولیاء معصوم خداوند، متفاوت مینموده است. روایت یعقوبی در این باره مینویسد:
و وجه برأس عبید الله بن زیاد إلى علی بن الحسین إلى المدینة مع رجل من قومه، و قال له: قف بباب علی بن الحسین، فإذا رأیت أبوابه قد فتحت و دخل الناس، فذاک الوقت الذی یوضع فیه طعامه، فأدخل إلیه. فجاء الرسول إلى باب علی بن الحسین، فلما فتحت أبوابه، و دخل الناس للطعام، نادى بأعلى صوته: یا أهل بیت النبوة، و معدن الرسالة، و مهبط الملائکة، و منزل الوحی! أنا رسول المختار بن أبی عبید معی رأس عبید الله بن زیاد، فلم تبق فی شیء من دور بنی هاشم امرأة إلا صرخت، و دخل الرسول، فأخرج الرأس، فلما رآه علی بن الحسین قال: أبعده الله إلى النار. و روى بعضهم أن علی بن الحسین لم یر ضاحکا یوما قط، منذ قتل أبوه، إلا فی ذلک الیوم، و إنه کان له إبل تحمل الفاکهة من الشام، فلما أتی برأس عبید الله بن زیاد أمر بتلک الفاکهة، ففرقت فی أهل المدینة و امتشطت نساء آل رسول الله، و اختضبن، و ما امتشطت امرأة و لا اختضبت منذ قتل الحسین بن علی. (تاریخ الیعقوبى، ج2، ص259)
درباره این سایت