دروغ پیروان ابوحنیفه درباره مؤمن طاق

ابوجعفر الأحول محمد بن علی بن النعمان البجلی‏ از اصحاب امام صادق (ع) و متکلّمان برجسته‌ی شیعه بوده است. شیعیان بیشتر او را با نام مؤمن الطاق» می‌شناسند و دشمنانش او را شیطان الطّاق» می‌نامند. مناظرات او با ابوحنیفة مشهور است؛ چنان که نجّاشی می‌نویسد:

… و له. کتاب مجالسه مع أبی حنیفة و المرجئة، و کانت له مع أبی حنیفة حکایات کثیرة.(رجال النجاشی، ص325)

این مناظرات مورد توجّه مخالفان نیز بوده است؛ تا جایی که حنفیان کوشیده‌اند با جعل حکایات جدیدتر به معارضه با آن بپردازند! مثلاً موفق بن احمد حنفی خوارزمی می‌نویسد:

.به قال اخبرنا جعفر بن محمد الحمیری انا العلاء بن همام سمعت هلال الرائی سمعت یوسف بن خالد السمتی یقول دخلت مع ابی حنیفة الحمام و شیطان الطاق جالس متجرّداً و لیس علیه ازار و لا شیء فغمّض ابوحنیفة عینیه فقال له الشیطان مذ کم اعمی الله بصرک قال مذ هتک الله سترک. (مناقب ابی حنیفة، ج1، صص126 و 127، دار المعارف النظامیة، حیدرآباد الهند، سال 1321 ه.ق.)

این در حالی است که ابن نجیم این داستان را به متکلّم دیگری به نام بطرطا» نسبت داده است. (البحر الرائق شرح کنز الدقائق ومنحة الخالق وتکملة الطوری، ج8، ص220)

و در منابع دیگر، نامِ آن مرد ذکر نشده است. (نک: شرح زروق على متن الرسالة، ج2، ص1050- تذکره الأولیاء عطار، ص206)

جالب‌تر آن که انتساب این داستان به شعبی مشهورترتر است تا ابوحنیفة؛ مثلاً ابن عساکر می‌نویسد:

أخبرنا أبو العز أحمد بن عبید الله السلمی أنا محمد بن الحسین بن الفراء أنا إسماعیل بن سعید بن إسماعیل بن محمد بن سعید نا أبو علی الحسین بن القاسم الکوکبی قال قال لی أبو العیناء أنا ابن عائشة عن محمد بن الحصین عن مجالد قال دخل الشعبی الحمام فرأى داود الأودی بلا مئزر فغمض عینیه فقال له داود متى عمیت یا أبا عمرو قال منذ هتک الله سترک. (تاریخ دمشق، ج25، ص417)

همچنین رجوع کنید به الأذکیاء لابن الجوزی، ص70- حدائق الأزاهر، للغرناطی، ج1، ص8- أخبار الظراف والمتماجنین لابن الجوزی، ج1، ص62- نثر الدر للآبی، ج2، ص128- التذکرة الحمدونیة، ج7، ص243 و .

امّا علاوه بر ابوحنیفه و شعبی این داستان را به کسان دیگری نیز نسبت داده‌اند؛ مثلاً ابوبکر بیهقی می‌نویسد:

أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللهِ، سَمِعْتُ أَبَا الطِّیبِ مُحَمَّدَ بْنَ أَحْمَدَ الذُّهْلِیَّ، یَقُولُ: دَخَلَ أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْفَقِیهُ الْحَمَّامَ، فَرَأَى بَعْضَ إِخْوَانِهِ عُرْیَانًا فَغَمَّضَ عَیْنَیْهِ، فَقَالَ لَهُ الْعُرْیَانُ: مُنْذُ کَمْ عَمِیتَ؟ قَالَ: مُنْذُ هَتَکَ اللهُ سِتْرَکَ. (شعب الإیمان، ج10، ص215)

موفّق بن احمد حنفی حکایت حمّام را به نحو مبسوط‌تری نیز آورده است:

و به قال و حکی ان شیخا من الرافضة کان یعرف بشیطان الطاق کان من حُسّاد ابی حنیفة رحمه الله و المتعرّضین له دخل الحمام یوماً و قد تقدّمه ابوحنیفة فلمّا رآه قال یا نعمان مات استادک و استرحنا منه و کان العهد قریبا بوفاة حماد بن ابی سلیمان فقال له ابوحنیفة استادونا یموتون و استادک من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم فأفحمه فحلّ عند ذلک مئزره فصرف ابوحنیفة بصره عنه فقال له یا نعمان متی کف بصرک؟ قال مذ هتک الله سترک و قیل انه کان بغیر مئزر و ابوحنیفة کلّمه و هو صارف بصره عنه ثم ان اباحنیفة بادر بالخروج من الحمام و انشأ یقول: اقول و فی قولی بلاغ و حکمة/ و ما قلت قولاً جئت فیه بمنکر/ الا یا عبادالله خافوا الهکم/ فلا تدخلوا الحمام الا بمئزر. قلت: و قد مرّ بعض هذا الحدیث مسنداً من روایة الحارثی عن یوسف بن خالد السمتی رحمه الله و هو الصحیح. (مناقب ابی حنیفه، ج1، ص169)

بزازی حنفی کردری می‌نویسد:

و ذکر الامام المرغینانی ان شیطان الطاق کان یتعرض للامام کثیرا فدخل الشیطان یوما الحمام و کان الامام فیه و کان قریب العهد بموت شیخه حماد فقال الشیطان مات استادکم حماد و استرحنا منه فقال الامام استادنا مات و استاذکم من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم فتحیر الرافضی و کشف عورته فغمّض الامام بصره فقال الشیطان یا نعمان منذ کم اعمی الله بصرک فقال منذ هتک الله سترک و بادر الامام الی الخروج من الحمام و انشد یقول: اقول وفی قولی بلاغ و حکمة / و ما قلت قولا جئت فیه بمنکر / الا یا عبادالله خافوا الهکم/ و لا تدخلوا الحمام الا بمئزر. (مناقب ابی حنیفه، ج1، ص162)

ملّا علی قاری نیز این داستان را از مرغینانی روایت کرده است. (شم العوارض فی ذم الروافض، ج1، ص80) همچنین رجوع کنید به: الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة لعبدالقادر القرشی، ج2، ص477- الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة لتقی الدین الغزّی، ج1، ص44- تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیة الشلبی لفخر الدین ایلعی، ج4، ص222

این از غرائب جعل است. جاعل داستان حمّام را -که پیش‌تر بررسی شد- به نحو شرم‌آوری با داستانی مقلوب و وارونه ترکیب کرده و شعری بدان افزوده است.

وارونه بودن داستان از آن رو است که بنابر منابع متقدّم، این ابوحنیفه بوده است که در مرگ امام صادق (ع)، مؤمن طاق را شماتت کرده و او نیز با استفاده از آیه‌ی انک من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم» پاسخی دندان‌شکن به او داده است.

خطیب بغدادی می‌نویسد:

أَخْبَرَنَا أَبُو حازم عُمَر بن أَحْمَد بن إبراهیم العبدوی الحافظ بنیسابور، قَالَ: أَخْبَرَنَا مُحَمَّد بن أَحْمَد بن الغطریف العبدی بجرجان، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّد بن علی البلخی، قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّد بن أَحْمَد التمیمی بمصر، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّد بن جعفر الأسامی، قال: کان أَبُو حنیفة یتهم شیطان الطاق بالرجعة، وکان شیطان الطاق یتهم أبا حنیفة بالتناسخ، قال: فخرج أَبُو حنیفة یوما إلى السوق فاستقبله شیطان الطاق، ومعه ثوب یرید بیعه، فقال له أَبُو حنیفة: أتبیع هذا الثوب إلى رجوع علی؟ فقال: إن أعطیتنی کفیلا أن لا تمسخ قردا بعتک، فبهت أَبُو حنیفة، قال: ولما مات جعفر بن مُحَمَّد، التقى هو وأبو حنیفة، فقال له أَبُو حنیفة: أما إمامک فقد مات، فقال له شیطان الطاق: أما إمامک فمن المنظرین إلى یوم الوقت المعلوم. (تاریخ بغداد - تحقیق بشار، ج15، ص 558)

ابوعمرو کَشّی می‌نویسد:

حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُ‏، قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ صَدَقَةَ الْکَاتِبُ الْأَنْبَارِیُّ، عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْأَحْمَسِیِّ، قَالَ حَدَّثَنِی مُؤْمِنٌ الطَّاقُ وَ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَحْوَلُ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَدَخَلَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ أَنْتَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّ فِی آلِ مُحَمَّدٍ إِمَاماً مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ مَعْرُوفاً بِعَیْنِهِ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ کَانَ أَبُوکَ أَحَدَهُمْ، قَالَ وَیْحَکَ فَمَا کَانَ یَمْنَعُهُ مِنْ أَنْ یَقُولَ لِی فَوَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَ یُؤْتَى بِالطَّعَامِ الْحَارِّ فَیُقْعِدُنِی عَلَى فَخِذِهِ وَ یَتَنَاوَلُ الْبَضْعَةَ فَیُبَرِّدُهَا ثُمَّ یُلْقِمُنِیهَا، أَ فَتَرَاهُ کَانَ یُشْفِقُ عَلَیَّ مِنْ حَرِّ الطَّعَامِ وَ لَا یُشْفِقُ عَلَیَّ مِنْ حَرِّ النَّارِ قَالَ قُلْتُ کَرِهَ أَنْ یَقُولَ لَکَ فَتَکْفُرَ فَیَجِبَ مِنَ اللَّهِ عَلَیْکَ الْوَعِیدُ وَ لَا یَکُونَ لَهُ فِیکَ شَفَاعَةٌ، فَتَرَکَکَ مُرْجِئٌ‏ لِلَّهِ فِیکَ الْمَشِیئَةُ وَ لَهُ فِیکَ الشَّفَاعَةُ. قَالَ وَ قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ لِمُؤْمِنِ الطَّاقِ‏: وَ قَدْ مَاتَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (ع)، یَا أَبَا جَعْفَرٍ إِنَّ إِمَامَکَ قَدْ مَاتَ! فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ لَکِنْ إِمَامُکَ‏ مِنَ‏ الْمُنْظَرِینَ‏ إِلى‏ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ‏. (رجال الکشی، ص7)

طبرسی و ابن داود نیز این مناظره را نقل کرده‌اند. (الاحتجاج، ج2، ص381- رجال ابن داود، ص394) به روایتِ ابن عبد ربه الأندلسی (246-328) این گفتگو در حضور مهدی عبّاس رخ داده است:

عمارة عن محمد بن أبی بکر البصری قال: لما مات جعفر بن محمد قال أبو حنیفة لشیطان الطاق: مات إمامک. وذلک عند المهدی؛ فقال شیطان الطاق: لکن إمامک من المنظرین إلى یوم الوقت المعلوم! فضحک المهدی من قوله، وأمر له بعشرة آلاف درهم. (العقد الفرید، ج4، ص129)

ابن شهرآشوب و علی بن یوسف بن مطهر الحلی نیز جزئیّات داستان را مانند ابن عبد ربّه آورده‌اند. (مناقب ابن شهرآشوب، ج4، ص277- العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، ص: 156)