عبدالله بن میمون المکّیّ القدّاح از اصحاب مشهورِ امام صادق (ع) و راویان پرکارِ ایشان است. با وجود اطّلاعات پراکنده و روایات بسیاری که از او در منابع فریقین موجود است، تبیین جایگاهش با دشواری‌هایی روبرو است. در این مقاله سعی داریم با نشان دادن گرایش‌های کلامی ابن میمون، راه شناخت او را هموارتر سازیم.
مطالعه‌ی احادیث عبدالله بن میمون نشان می‌دهد که او در روایتِ خود محورهای کلّی خاصّی مدّنظر داشته که یکی از مهمّ‌ترین آن‌ها مبارزه با قدریّه» است. قدریّه گروهی بودند که با تأکید بیش از حدّ بر اختیار انسان و استطاعتِ او، جایگاه قضاء و قدر را پایین آورده و دیدگاه مورد قبولِ بیشتر مسلمانان را نفی می‌کردند. در بیشتر متون کهن -به ویژه غالبِ روایات امامی- اصطلاح قدریّه به همین معنا (منکران قدر) به کار رفته است؛ با این حال بسیاری از متکلّمان امامی با اثرپذیری از معتزله، کوشیده‌اند تا قدریه را به عکس معنا کرده و آن را بر جبریّه منطبق سازند.
آن چه از روایات عبدالله بن میمون بر جای مانده، از درگیری جدّی او با قدریّه پرده بر می‌دارد. مثلاً ابوالقاسم لالکائی (متوفّی4) روایتی از عبدالله بن میون از مجاهد از ابن عبّاس آورده که بنا بر آن عیادت منکران قدر و نمازگزاردن بر جنازه‌ی آن‌ها ممنوع است:
أَخْبَرَنَا مُحَمَّد بْنِ علیّ بن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَهْدِیٍّ الأَنْبَارِیُّ، قَالَ: ثنا عُثْمَانُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ، قَالَ: ثنا أَحْمَدُ بْنُ شَیْبَانَ، قَالَ: ثنا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ ، عَنْ رَجَاءٍ بْن الْحَارِثِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: الْمُکَذِّبَةُ بِالْقَدَرِ إِنْ مَرِضُوا فَلا تَعُودُوهُمْ، وَإِنْ مَاتُوا فَلا تُصَلُّوا عَلَیْهِمْ. (شرح أصول اعتقاد أهل السنة، ج4، ص709 و 768)
ابوالحسن خلعی (متوفی492) همین حدیث را با اضافه‌ای که در آن منکرانِ قدر به مجوس تشبیه شده‌اند، روایت کرده است:
أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ النَّحَّاسِ، قِرَاءَةً عَلَیْهِ، وَأَنَا أَسْمَعُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو عَمْرٍو عُثْمَانُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ وَرْدَانَ السَّمَرْقَنْدِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ الْمُؤْمِنِ أَحْمَدُ بْنُ شَیْبَانَ الرَّمْلِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحُ، عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الْحَارِثِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِکُلِّ أُمَّةٍ مَجُوسٌ، وَمَجُوسُ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمُکَذِّبَةُ بِالْقَدَرِ، فَإِنْ مَرِضُوا فَلَا تَعُودُوهُمْ، وَإِنْ مَاتُوا فَلَا تُصَلُّوا عَلَیْهِمْ. (الفوائد المنتقاة الحسان من الصحاح و الغرائب المعروفة بالخلعیات [الجزء التاسع]، ص191، الدار العثمانیة بعمّان الأردن )
شیخ صدوق (متوفّی 381) روایت دیگری از عبدالله بن میمون از امام صادق (ع) آورده که بنا بر آن منکرِ قدر، نزد خدا و همه‌ی پیامبران (ع) ملعون است:
حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مَیْمُونٍ الْخَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص سِتَّةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ اَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسُنَّتِی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبَرُوتِ لِیُذِلَّ مَنْ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ یُعِزَّ مَنْ أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِفَیْءِ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ. (الخصال، ج1، ص338)
در روایت دیگری از عبدالله بن میمون از امام صادق (ع) باور به قَدَر از شروط ایمان شمرده شده است:
حَدَّثَنَا أَبُو الْخَطَّابِ زِیَادُ بْنُ یَحْیَى الْبَصْرِیُّ، حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَا یُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتَّى یُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ حَتَّى یَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ، وَأَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ، قَالَ أَبُو عِیسَى: وَفِی الْبَابِ عَنْ عُبَادَةَ، وَجَابِرٍ، وَعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو، وَهَذَا حَدِیثٌ غَرِیبٌ لَا نَعْرِفُهُ، إِلَّا مِنْ حَدِیثِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ، وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَیْمُونٍ مُنْکَرُ الْحَدِیثِ. (جامع الترمذی، ج2، ص553)
این روایت را لالکائی از طریق احمد بن شیبان از عبدالله بن میمون (شرح أصول اعتقاد أهل السنة، ج4، ص750) و طبری در صریح السنة از طریق زیاد بن یحیی و عبیدالله بن محمد الفریابی از عبدالله بن میمون و عبدالرحمن بن ابی شریح الانصاری (متوفی 391) در المائة الشریحیة و ابوطاهر المخلص (متوفی393) در مجالس خود و ابن عدیّ در الکامل و مزّی در تهذیب الکمال از طریق عبدالوهاب بن فلیح المقرئ از عبدالله بن میمون روایت کرده‌اند.
البته کلینی نیز حدیث مشابهی از زراره و صفوانِ جمّال از امام صادق (ع) روایت کرده (الکافی، ج2، ص58) ولی در آن تعبیر یؤمن بالقدر خیره و شرّه» نیامده است.
روایت دیگری از عبدالله بن میمون در توحیدِ صدوق، منکر قدر را شایسته‌ی مرگ نشان می‌دهد:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: قِیلَ لِعَلِیٍّ ع إِنَّ رَجُلًا یَتَکَلَّمُ فِی الْمَشِیَّةِ فَقَالَ ادْعُهُ لِی قَالَ فَدُعِیَ لَهُ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ خَلَقَکَ اللَّهُ لِمَا شَاءَ أَوْ لِمَا شِئْتَ قَالَ لِمَا شَاءَ قَالَ فَیُمْرِضُکَ إِذَا شَاءَ أَوْ إِذَا شِئْتَ قَالَ إِذَا شَاءَ قَالَ فَیَشْفِیکَ إِذَا شَاءَ أَوْ إِذَا شِئْتَ قَالَ إِذَا شَاءَ قَالَ فَیُدْخِلُکَ حَیْثُ شَاءَ أَوْ حَیْثُ شِئْتَ قَالَ حَیْثُ شَاءَ قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ ع لَهُ لَوْ قُلْتَ غَیْرَ هَذَا لَضَرَبْتُ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ. (التوحید، ص337)
لالکائی، خلعی و قوام السنة اصفهانی (متوفی 535) همین حدیث را با اضافاتی از احمد بن شیبان از عبدالله بن میمون روایت کرده‌اند. (شرح أصول اعتقاد أهل السنة، ج4، ص782- الفوائد المنتقاة الحسان [الجزء الخامس عشر]، ص345- الحجة فی بیان المحجة، ج2، ص24)
شیخ صدوق به سند پیشین، روایت دیگری از عبدالله بن میمون آورده که محور آن تأکید بر قدر و حاکمیّت مشیّت خداوند است:
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: دَخَلَ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَوْ أَبِی جَعْفَرٍ ع رَجُلٌ مِنْ أَتْبَاعِ بَنِی أُمَیَّةَ فَخِفْنَا عَلَیْهِ فَقُلْنَا لَهُ لَوْ تَوَارَیْتَ وَ قُلْنَا لَیْسَ هُوَ هَاهُنَا قَالَ بَلِ ائْذَنُوا لَهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ لِسَانِ کُلِّ قَائِلٍ وَ یَدِ کُلِّ بَاسِطٍ فَهَذَا الْقَائِلُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَقُولَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ هَذَا الْبَاسِطُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَبْسُطَ یَدَهُ إِلَّا بِمَا شَاءَ اللَّهُ فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْیَاءَ وَ آمَنَ بِهَا وَ ذَهَبَ. (التوحید، ص337 و با اندکی اختلاف در مشکاة الانوار، ص15)
گزارش بسیار جالب دیگر، روایت ابن میمون از زید بن علی است:
عن عبد الله بن میمون القداح قال: سمعت زید بن علی یقول یا معشر من یحبنا لا ینصرنا من الناس أحد، فإن الناس لو یستطیعوا أن یحبونا لأحبونا و الله لأحبتنا أشد خزانة من الذهب و الفضة، إن الله خلق ما هو خالق ثم جعلهم أظلة، ثم تلا هذه الآیة وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً الآیة، ثم أخذ میثاقنا و میثاق شیعتنا، فلا ینقص منها واحد، و لا یزداد فینا واحد. (تفسیر العیاشی، ج2، ص207)
بنابر این روایت، زید بن علی با نفی استطاعت و تأکید بر از پیش معلوم بودن شیعیان، می‌کوشد امید دوستان خود را از یاری و همراهی مردم در نبرد با دشمن قطع کند. البته نزدیک به این لفظ و مضمون به امام سجّاد و امام باقر نیز نسبت داده شده است. (نک: المحاسن، ج1، ص203- بصائر الدرجات، ج1، ص و مصادر متعدّد دیگر)
روایت دیگری از ابن میمون نیز در دست است که بر از پیش معلوم بودنِ مؤمنان و کافران و کم و زیاد نشدن آنان، تأکید می‌کند:
این حدیث از طریق احمد بن شیبان نیز از عبدالله بن میمون روایت شده است. (نک: شرح أصول اعتقاد أهل السنة، ج4، ص672- دلائل النبوة لقوام السنة، ص192)
بنا بر این حدیث که از این پس، آن را حدیث دیوان سعداء و اشقیاء» می‌نامیم نام همه‌ی بهشتیان و دوزخیان در دو دفتر یا دیوان جداگانه نوشته و به پیامبر داده شده است.
نکته‌ی قابل تأمل آن که محمّد بن عیسی، همین حدیث را با متنی یکسان ولی سندی متفاوت از ابن میمون روایت کرده است. بنابر روایت محمّد بن عیسی، ابن میمون این حدیث را از امام صادق (ع) از پدرش امام باقر (ع) نقل کرده است. (نک: قرب الإسناد، ص24) این احتمال وجود دارد که عبدالله بن میمون حدیث را از هر دو طریق نقل کرده باشد یا این که حدیث ابن عمر را بر امام صادق (ع) عرضه داشته و پس از تأیید امام صادق (ع) به ایشان نسبت داده باشد. البته احتمال خلط و تعویض اسناد نیز وجود دارد.
احمد بن محمّد بن خالد برقی، پیرامون این حدیث، گزارش جالبی آورده که در پژوهش ما بسیار حائز اهمّیّت است:
عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ مُعَلًّى أَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَنْظَلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: اخْتَصَمَ رَجُلَانِ بِالْمَدِینَةِ قَدَرِیٌّ وَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَجَعَلَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع بَیْنَهُمَا فَأَتَیَاهُ فَذَکَرَا کَلَامَهُمَا فَقَالَ إِنْ شِئْتُمَا أَخْبَرْتُکُمَا بِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالا قَدْ شِئْنَا فَقَالَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ کِتَابٌ کَتَبَهُ اللَّهُ بِیَمِینِهِ وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ فِیهِ أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ مُجْمَلٌ عَلَیْهِمْ لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلًا وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ أَحَداً أَبَداً وَ کِتَابٌ کَتَبَهُ اللَّهُ فِیهِ أَسْمَاءَ أَهْلِ النَّارِ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ مُجْمَلٌ عَلَیْهِمْ لَا یَزِیدُ فِیهِمْ رَجُلًا وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلًا وَ قَدْ یَسْلُکُ بِالسَّعِیدِ فِی طَرِیقِ الْأَشْقِیَاءِ ثُمَّ یَقُولُ النَّاسُ کَأَنَّهُ مِنْهُمْ مَا أَشْبَهَهُ بِهِمْ بَلْ هُوَ مِنْهُمْ ثُمَّ تَدَارَکَهُ السَّعَادَةُ وَ قَدْ یَسْلُکُ بِالشَّقِیِّ طَرِیقَ السُّعَدَاءِ حَتَّى یَقُولَ النَّاسُ مَا أَشْبَهَهُ بِهِمْ بَلْ هُوَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَتَدَارَکُهُ الشَّقَاءُ مَنْ کَتَبَهُ اللَّهُ سَعِیداً وَ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا شَیْءٌ إِلَّا فُوَاقَ نَاقَةٍ خَتَمَ اللَّهُ لَهُ بِالسَّعَادَة. (المحاسن، ج1، ص280)
کلینی و صدوق نیز بخشی از این حدیث را از برقی روایت کرده‌اند. (الکافی، ج1، ص154- التوحید، ص357)
بنا بر این گزارش مردی از اهل مکّه در مدینه با مردی قَدَریّ (=منکر قدر) بحث و نزاع می‌کند. آن دو امام صادق (ع) را در میان خود حکم قرار می‌دهند. امام صادق (ع) با استناد به روایتِ دیوان به نفع آن مرد مکّی حکم می‌کند و مرد قدریّ مغلوب میشود.
بسیار محتمل است که مقصود از مرد مکّیّ در حدیث بالا همان عبدالله بن میمون مکّی باشد زیرا:
اوّلاً با توجّه به این که آن دو مرد امام صادق (ع) را داورِ خود قرار داده‌اند؛ به نظر می‌رسد هر دو یا دستِ کم یکی از آنان شیعه بوده و یا ارادت و آشنایی خاصّی با امام صادق (ع) داشته است. اگر بپذیریم که آن مرد مکّی که امام را داور قرار داده و امام به نفع او حکم داده، از شیعیان و ارادتمندان امام بوده است؛ آن گاه احتمال این که همان عبدالله بن میمون باشد بسیار زیاد است؛ زیرا به گفته‌ی خود ابن میمون هم‌کیشانش در مکّه بسیار اندک بوده و شمارشان از 4 تن فراتر نمی‌رفته است:
حَدَّثَنِی حَمْدَوَیْهِ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى، عَنْ أَبِی خَالِدٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ یَا ابْنَ مَیْمُونٍ کَمْ أَنْتُمْ بِمَکَّةَ قُلْتُ نَحْنُ أَرْبَعَةٌ، قَالَ إِنَّکُمْ نُورٌ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ. (رجال الکشی، ص245)
ثانیاً این حدیث به این شکل تقریباً از متفرّدات ابن میمون است و تنها او است که آن را از امام صادق (ع) و عبیدالله بن عمر روایت کرده است.
ثالثاً چنان که در مقاله‌ی حاضر در پی اثبات آن هستیم، مبارزه با قدریّه از دغدغه‌های مهمّ عبدالله بن میمون مکّی بوده است. بنابراین بحث و منازعه با مردی قَدَریّ در مدینه کاملاً با روحیّات و عقاید و روش ابن میمون سازگار است.
نکته‌ی جالب دیگری که در حدیثِ دیوان دیده میشود تأکید بر عاقبت به خیری و خاتمه‌ی عمل است. چنان که گذشت در پایان حدیث آمده است:
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: الْعَمَلُ بِخَوَاتِیمِهِ، الْعَمَلُ بِخَوَاتِیمِهِ ثَلاثًا.
این همان چیزی است که در روایت دیگری از ابن میمون نیز مورد تأکید قرار گرفته است:
عَنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: کَانَ إِذَا وَدَّعَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَجُلًا قَالَ أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ دِینَکَ وَ أَمَانَتَکَ وَ خَوَاتِیمَ عَمَلِکَ وَ وَجَّهَکَ لِلْخَیْرِ حَیْثُ مَا تَوَجَّهْتَ وَ رَزَقَکَ وَ زَوَّدَکَ التَّقْوَى وَ غَفَرَ لَکَ الذُّنُوبَ. (المحاسن، ج2، ص354)
حدیثِ ضدِّ قدری دیگری که از عبدالله بن میمون روایت شده، وصایای پیامبر به فضل بن عبّاس است:
وَ رَوَى أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ أُهْدِیَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص بَغْلَةٌ أَهْدَاهَا لَهُ کِسْرَى أَوْ قَیْصَرُ فَرَکِبَهَا النَّبِیُّ ص بِجُلٍّ مِنْ شَعْرٍ وَ أَرْدَفَنِی خَلْفَهُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا غُلَامُ احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ وَ احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ- تَعَرَّفْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الرَّخَاءِ- یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ وَ إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ مَضَى الْقَلَمُ بِمَا هُوَ کَائِنٌ فَلَوْ جَهَدَ النَّاسُ أَنْ یَنْفَعُوکَ بِأَمْرٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللَّهُ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ وَ لَوْ جَهَدُوا أَنْ یَضُرُّوکَ بِأَمْرٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللَّهُ عَلَیْکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ بِالصَّبْرِ مَعَ الْیَقِینِ فَافْعَلْ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَاصْبِرْ فَإِنَّ فِی الصَّبْرِ عَلَى مَا تَکْرَهُ خَیْراً کَثِیراً وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ وَ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً. (من لا یحضره الفقیه، ج4، ص412)
در حالی که احمد بن اسحاق بن سعد الاشعری، این حدیث را از ابن میمون از امام صادق (ع) از امام باقر (ع) روایت کرده است؛ احمد بن شیبان الرّملی همین حدیث را از ابن میمون از عبدالله بن میمون از شهاب بن خراش از عبدالملک بن عمیر از ابن عبّاس نقل کرده است. (نک: المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص623- معالم التنزیل، ج2، ص203- ترتیب الامالی الخمیسیة، ج2، ص260- الجزء الخامس من الافراد لإبن شاهین، ص286)
ناگفته نماند که این حدیث از فضیل بن یسار از امام باقر (ع) درباره فضل بن عبّاس (امالی طوسی، ص675) و از علی بن ابی علی اللهبی از امام صادق (ع) از امام باقر (ع) درباره‌ی عبدالله بن جعفر و به چند طریق دیگر درباره‌ی ابن عبّاس نقل شده است. (السنة لإبن ابی عاصم، ج1، ص137، جُزْءُ ابْنِ عَمْشَلِیقَ، ج1، ص15) در حدیثِ بلندِ وصایای پیامبر به ابوذر نیز همین کلمات خطاب به ابوذر گنجانده شده که اعتبار و اصالت آن جدّاً محلّ تردید است. (الأمالی للطوسی، ص536)
از آیاتی که در برابر قدریّه به آن استناد میشود، آیات 23 و 24 سوره‌ی کهف است که در آن بر گفتن ان شاء الله» تأکید شده است. اتّفاقاً عبدالله بن میمون تفسیر و شأن نزول این آیه را نیز از امام صادق (ع) روایت کرده است:
و رَوَى حَمَّادُ بْنُ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لِلْعَبْدِ أَنْ یَسْتَثْنِیَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِذَا نَسِیَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَتَاهُ نَاسٌ مِنَ الْیَهُودِ فَسَأَلُوهُ عَنْ أَشْیَاءَ فَقَالَ لَهُمْ تَعَالَوْا غَداً أُحَدِّثْکُمْ وَ لَمْ یَسْتَثْنِ فَاحْتَبَسَ جَبْرَئِیلُ ع عَنْهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ أَتَاهُ فَقَالَ وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیت. (من لا یحضره الفقیه، ج3، ص362)
اشعری، کلینی، عیّاشی و طوسی نیز این حدیث را از حمّاد بن عیسی یا جعفر بن محمّد اشعری از ابن میمون روایت کرده‌اند. (النوادر للأشعری، ص55- الکافی، ج7، ص448- تفسیر العیاشی، ج2، صص324 و 325- تهذیب الأحکام، ج8، ص281)
روایت زیر نیز در راستای دیدگاه عمومی ابن میمون درباره‌ی قضاء و قدر تحلیل میشود:
وَ عَنْهُ [یعنی محمّد بن عیسی]، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ، عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ، إِنِّی لَأُحِبُّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ. قَالَ: وَ کَانَ فِیهِ لِینٌ. قَالَ: فَأَثْنَى عَلَیْهِ عِدَّةٌ. فَقَالَ لَهُ: کَذَبْتَ، مَا یُحِبُّنَا مُخَنَّثٌ، وَ لَا دَیُّوثٌ، وَ لَا وَلَدُ زِنًا، وَ لَا مَنْ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی حَیْضِهَا. قَالَ: فَذَهَبَ الرَّجُلُ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ قُتِلَ مَعَ مُعَاوِیَةَ. (قرب الإسناد، ص25)
بنابر آن چه گذشت، روایات متعدّدی از ابن میمون در دست است که صریحاً موضعِ ضدّقدری او را نشان می‌دهد. احادیث دیگری نیز وجود دارد که اگر چه صریح نیست ولی ظاهراً با موضع ابن میمون بی‌ارتباط نیست؛ مانند:
. عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِی ص فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی قَدِ ابْتُلِیتُ بِبَلَاءٍ فَادْعُ اللَّهَ لِی فَقَالَ قِیلَ لَهُ إِنَّهُ یُؤْتَى فِی دُبُرِهِ فَقَالَ مَا أَبْلَى اللَّهُ أَحَداً بِهَذَا الْبَلَاءِ وَ لَهُ فِیهِ حَاجَةٌ ثُمَّ قَالَ قَالَ أَبِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَقْعُدُ عَلَى إِسْتَبْرَقِهَا وَ حَرِیرِهَا مَنْ یُؤْتَى فِی دُبُرِهِ. (المحاسن، ج1، ص112- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص266)
. عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا أُبَالِی إِذَا اسْتَخَرْتُ اللَّهَ عَلَى أَیِّ طَرَفَیَ وَقَعْتُ وَ کَانَ أَبِی یُعَلِّمُنِی الِاسْتِخَارَةَ کَمَا یُعَلِّمَنِی السُّوَرَ مِنَ الْقُرْآن. (فتح الأبواب بین ذوی الألباب و بین رب الأرباب، ص147)
. جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ضَنَائِنَ مِنْ خَلْقِهِ یَغْذُوهُمْ بِنِعْمَتِهِ وَ یَحْبُوهُمْ بِعَافِیَتِهِ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ تَمُرُّ بِهِمُ الْبَلَایَا وَ الْفِتَنُ لَا تَضُرُّهُمْ شَیْئاً. (الکافی، ج2، ص462)
. عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ عَلِیّاً ص کَانَ یَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ ثَلَاثاً اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ زَوَالِ نِعْمَتِکَ وَ مِنْ تَحْوِیلِ عَافِیَتِکَ وَ مِنْ فَجْأَةِ نَقِمَتِکَ وَ مِنْ دَرَکِ الشَّقَاءِ وَ مِنْ شَرِّ مَا سَبَقَ فِی اللَّیْلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعِزَّةِ مُلْکِکَ وَ شِدَّةِ قُوَّتِکَ وَ بِعَظِیمِ سُلْطَانِکَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَى خَلْقِکَ ثُمَّ سَلْ حَاجَتَکَ. (الکافی، ج2، ص527)
. عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَب وَ ,عَنْ ,قَالَ ,اللَّهِ ,بن ,بْنِ ,عَبْدِ اللَّهِ ,بن میمون ,عبدالله بن ,ابن میمون ,صادق ع ,أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ,عَنْ أَبِی عَبْدِ ,اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ ,قَالَ رَسُولُ اللَّهِ
درباره این سایت